नागरी सहकारी बँक म्हणजे काय ? नागरी सहकारी बँकेचे कार्य , समस्या, नागरी सहकारी बँक माहिती – Nagari sahkari Bank in Marathi , नागरी सहकारी बँका (Urban Co-operative Banks) : नागरी सहकारी बँकांची रचना एकस्तरीय स्वरूपाची आहे, यालाच प्राथमिक सहकारी बँका (Primary Co-operative Banks) असेही संबोधले जाते.
नागरी सहकारी बँका बिगर शेती क्षेत्रात कार्यरत असतात. नागरी सहकारी बँका या शहरातील कमी उत्पन्न गटातील नागरिक, लहान व्यापारी आणि लघुउद्योगधंदे यांना बँकिंगच्या सोयी व सेवा उपलब्ध करून देतात. मार्च २००८ अखेर नागरी सहकारी संस्थांची संस्था १,७७० व त्यांच्या शाखांची संख्या ७,४२४ इतकी होती.
नागरी सहकारी बँक (UCB) हा शब्द शहरी आणि निमशहरी भागात असलेल्या प्राथमिक सहकारी बँकांना सूचित करतो. 1996 पर्यंत या बँकांना केवळ बिगर कृषी कारणांसाठीच कर्ज देण्याची परवानगी होती. हा फरक आज वैध नाही. पारंपारिकपणे, या बँकांनी समुदाय, परिसर आणि कार्यस्थळ गटांवर लक्ष केंद्रित केले. त्यांनी प्रामुख्याने लहान कर्जदारांना आणि व्यवसायांना कर्ज दिले. तेव्हापासून त्यांच्या कार्याची व्याप्ती बरीच वाढली आहे.
नागरी सहकारी बँक म्हणजे काय? – Nagari sahkari Bank in Marathi
“नागरी सहकारी बँक” हा शब्द शहरी आणि निमशहरी भागातील प्राथमिक सहकारी बँकांचा संदर्भ देते.या बँका प्रामुख्याने लहान कर्जदारांना आणि समुदायांवर, अतिपरिचित क्षेत्रांवर आणि कामाच्या ठिकाणी असलेल्या समूहांवर लक्ष केंद्रित करणाऱ्या व्यवसायांना कर्ज देतात.
ते प्रामुख्याने उद्योजक, लघु उद्योग, उद्योग आणि स्वयंरोजगार तसेच शहरी भागातील गृहखरेदी आणि शैक्षणिक कर्ज यांना वित्तपुरवठा करतात.शहरी भागात नागरी सहकारी बँका (UCBs) म्हणून काम करतील.काही निकष पूर्ण करणाऱ्या प्राथमिक पतसंस्था (PCS) बँकिंग परवान्यासाठी RBI कडे अर्ज करू शकतात. ते संबंधित राज्यांच्या सहकारी संस्था कायद्यांद्वारे तसेच 1949 द्वारे नोंदणीकृत आणि शासित आहेत च्या बँकिंग रेग्युलेशन कायद्याद्वारे शासित आहेत आणि अशा प्रकारेदुहेरी नियामक नियंत्रण च्या अधीन आहेत.
नागरी सहकारी बँक – ऐतिहासिक दृष्टीकोन
भारतातील नागरी सहकारी बँकिंग चळवळ च्या मूळ पत्ताएकोणिसाव्या शतकात 1900 च्या दशकाच्या उत्तरार्धात, जेव्हा ब्रिटन आणि जर्मनीमधील सहकारी चळवळीशी संबंधित प्रयोगांच्या यशाने प्रेरित होऊन अशा संस्था भारतात स्थापन झाल्या होत्या. परस्पर मदत, लोकशाही निर्णय घेणे आणि मुक्त सदस्यत्व या तत्त्वांवर सहकारी संस्था स्थापन केल्या जातात.
मालकी संस्था, भागीदारी कंपन्या आणि संयुक्त स्टॉक कंपन्या या व्यावसायिक संस्थांच्या प्रबळ स्वरूपाच्या तुलनेत सहकारी संस्थांनी संस्थेसाठी एक नवीन आणि भिन्न दृष्टीकोन दर्शविला. भारतातील सर्वात प्राचीनपरस्पर मदत समाज बहुधा“परस्पर समाज” यांनी स्थापना केली होती
1889 मध्ये विठ्ठल लक्ष्मण नेतृत्व बडोदा च्या तत्कालीन संस्थानात केले होते भाऊसाहेब कवठेकर के नावानेही ओळखले जाते सुरुवातीच्या टप्प्यात, उपभोग-केंद्रित कर्जाची मागणी नागरी सहकारी पतसंस्था या गरजा भागवण्यासाठी सामुदायिक आधारावर स्थापन करण्यात आल्या.
दुसरीकडे,सहकारी पतसंस्था कायदा १९०४ च्या उत्तीर्णतेने चळवळीला खरी गती मिळाली
ऑक्टोबर 1904 पूर्वीच्या मद्रास प्रांतात कांजीवरम (कांजीवरम) पहिली नागरी सहकारी पतसंस्था स्थापन करण्यात आली जानेवारी 1906 मध्ये विठ्ठलदास ठाकरे आणि लल्लूभाई सामलदास द्वारे स्थापित बॉम्बे अर्बन को-ऑपरेटिव्ह क्रेडिट सोसायटी , सुरुवातीच्या पतसंस्थांपैकी सर्वात प्रमुख होते.
1904 च्या सहकारी पतसंस्था कायद्यात 1912 मध्ये बिगर पतसंस्था स्थापन करण्यास परवानगी देण्यासाठी सुधारणा करण्यात आली. 1915 मध्ये स्थापना मॅक्लेगन समिती त्यांच्या कार्यक्षमतेचे पुनरावलोकन करण्याचे आणि त्यात सुधारणा करण्याच्या मार्गांची शिफारस करण्याचे काम दिले होते.
नागरी सहकारी बँकेचे कार्य
- नागरी सहकारी बँकप्रामुख्याने स्थानिकीकृत आर्थिक सेवा असे प्रदाते आहेत जे एका शतकाहून अधिक काळ कार्यरत आहेत. त्यांची खासियत म्हणजे कनिष्ठ मध्यमवर्गीय आणि मर्यादित संसाधने असलेल्या लोकांसाठी तसेच स्वयंरोजगार आणि सूक्ष्म-उद्योगांना पुरवणे.
- नागरी सहकारी बँक ठेव वाढवणे आणि लहान-कर्ज घेणारे क्षेत्र लघुउद्योग, व्यावसायिक, किरकोळ विक्रेते इत्यादींसह विविध उद्योगांच्या वित्तपुरवठ्यात महत्त्वाची भूमिका बजावते.
- ग्रामीण क्षेत्राला आर्थिक सहाय्य देण्यात सहकारी बँकांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे.
महाराष्ट्रातील नागरी सहकारी बँकांचे चित्र :-
राज्याच्या बैंकिंग क्षेत्राच्या विस्तारात महत्वाचा वाटा म्हणजे नागरी सहकारी बँकांचा झालेला विस्तार होय. १९०६ साली राज्यातील पहिल्या दोन नागरी पत संस्था पुण्यामध्ये सुरू झाल्या; त्याप पुढे नागरी बँका झाल्या. अनेक जाती, धर्म, पंथ, यातील लोकांनी एकत्र येऊन अशा सहकारी बँकांची सुरुवात केली. राज्यात १९८९ मध्ये नागरी सहकारी बँका होत्या, त्यांच्या १००० पेक्षा अधिक शाखा होत्या.
एकट्या मुंबईत ८८ नागरी सहकारी आहेत मुंबईतील बॉम्बे टोपरेटीव्ह ही देशातील सर्वात मोठी नागरी सहकारी बँक आहे. एकूण सर्व बँकांचे ३२ लाखाहून अधिक सभासद आहेत. या बँकांपैकी ३६२ बँका नफा कमविणा-या आहेत. देशातील एकूण नागरी बँकापैकी २८ ८ नागरी बँका महाराष्ट्रात आहेत.
विशेष म्हणजे १०० कोटी स्पयांपेक्षा जास्त ठेवी असणा-या नागरी बँका महाराष्ट्रात आहेत. त्यामुळे देशातील नागरी बँकांच्या ठेवीपैकी ४८ पेक्षा जास्त ठेवी महाराष्ट्रातील नागरी बँकांकडे आहेत.महाराष्ट्रातील नागरी बँकांची जिल्हानिहाय विभागणी कशी झालेली होती ते तक्ता क्र.२.६ मध्ये दाखविले आहे. ३० जून १९९० अखेर महाराष्ट्रात ३८५ नागरी सहकारी बँका हो देशातील एकूण बँकेशी त्यांचे प्रमाण २७-८८ होते. यापैकी २३ महिला सहकारी बँका होत्या.
सर्वाधिक महिला सहकारी बॅन्क असणारे महाराष्ट्र हे राज्य आहे.
नागरी सहकारी बँकेच्या समस्या
- गेल्या काही वर्षांपासून भारतातील सहकारी बँका जगण्यासाठी संघर्ष करत आहेत.
- पंजाब आणि महाराष्ट्र को-ऑपरेटिव्ह (पीएमसी) बँकेच्या पराभवानंतर या समस्येला महत्त्व प्राप्त झाले, ज्यामुळे ठेवीदारांनी त्यांचे कष्टाचे पैसे काढण्याच्या प्रयत्नात शाखांना भेट दिली.
- मायक्रोफायनान्स, फिनटेक कंपन्या, पेमेंट गेटवे, सोशल प्लॅटफॉर्म, ई-कॉमर्स कंपन्या आणि NBFCs यांचे मिश्रण आणि एकत्रीकरण या आर्थिक क्षेत्रातील उदयोन्मुख बदलांमुळे UCB च्या सतत अस्तित्वाला धोका निर्माण झाला आहे, जे बहुतेक लहान आकाराचे आहेत, ज्यात व्यावसायिकांचा समावेश आहे. कमतरता व्यवस्थापन, आणि भौगोलिकदृष्ट्या कमी वैविध्यपूर्ण ऑपरेशन्स आहेत.
- कर्ज आणि ठेवी दोन्ही झपाट्याने कमी होत आहेत.
- ग्रामीण सहकारी संस्था एकूण सहकारी आकाराचा एक मोठा भाग बनवतात जे एकूण सहकारी संस्थांच्या सुमारे 65 टक्के आहे.
- कृषी कर्जाचा वाटा कमी झाला.
- ही महत्त्वाची भूमिका असूनही, एकूण कृषी कर्जामध्ये या क्षेत्राचा वाटा गेल्या काही वर्षांत लक्षणीयरीत्या घसरला आहे, 1992-93 मध्ये 64 टक्क्यांवरून 2019-20 मध्ये केवळ 11.3 टक्क्यांवर आला आहे.
- 1993 मध्ये परवाना धोरणाच्या उदारीकरणानंतर, नवीन परवानाधारक व्यवसायांपैकी सुमारे एक तृतीयांश व्यवसाय अल्प कालावधीत आर्थिकदृष्ट्या अस्वस्थ झाले.
- विकास बँक म्हणजे काय ? विकास बँकेचे कार्य
- शेड्युल बँक म्हणजे काय ? शेड्यूल बँकेचे कार्य
जिल्हा मध्यवर्ती सहकारी बँक म्हणजे काय ? जिल्हा मध्यवर्ती सहकारी बँकेचे कार्य,
सहकारी बँक म्हणजे काय ? सहकारी बँकेचे प्रकार, सहकारी बँकेचे कार्य
राज्य सहकारी बँक म्हणजे काय ? राज्य सहकारी बँकेचे कार्य , संचालक मंडळ
भारतात किती बहुराज्यीय नागरी सहकारी बँका कार्यरत आहेत?
आज देशभरात एकूण ५३ शेड्युल्ड नागरी सहकारी बँका, तर ३१ राज्य सहकारी बँका आहेत
भारतातील पहिल्या नागरी सहकारी बँकेचे नाव काय?
भारतातील पहिल्या नागरी सहकारी बँकेचे ‘अन्योन्य साहाय्यकारी मंडळी ‘ हे नाव होते.
नागरी सहकारी बँकेची थकबाकी वाढत आहे
नागरी सहकारी बँकांचे कर्ज वाढत आहे, हे खरे आहे. कर्ज देताना काळजी घेत नाहीत, त्यांच्याकडून कर्ज घेतल्यानंतर इतर लोक परत येत नाहीत, दिलेल्या कर्जाची वसुली करण्यासाठी योग्य यंत्रणा नसल्यामुळे ही बँक अडचणीत आली आहे. संचालकांचा प्रभाव, राजकीय दबावामुळे कर्जवसुलीत अडथळा येतो. त्यामुळे थकबाकीची रक्कम वाढत आहे.
पहिली नागरी सहकारी बँक कुठे सुरू झाली?
भारतात पहिली नागरी सहकारी बँक ही ५ फेब्रुवारी,१८८९ मध्ये मुंबई प्रांतातील बडोदा या शहरात सुरू झाली
